ايده تاسيس كتابخانه مجلس به سال‌هاي پس از مشروطه بر مي‌گردد. سه سال بعد از فرمان مشروطيت هنگام تنظيم نخستين نظام‌نامه داخلي مجلس، ايده راه‌اندازي يك كتابخانه شكل گرفت و بعد از آن بودكه با كوشش محمدعلي فروغي، كيخسرو شاهرخ و سيدنصرالله تقوي كتابخانه مجلس تاسيس شد.

كيخسرو شاهرخ سال 1291هـ ش با خريد 305 جلد از كتاب‌هاي ميرزا ابوالحسن جلوه كه اكثرا خطي بودند و دريافت 1091 جلد از كتاب‌هاي احتشام‌السلطنه محمود علامير، كتابخانه مجلس را راه‌اندازي كرد. اين كتابخانه در آغاز با دو اتاق تودرتو در كنار حوض‌خانه زير نظر اداره مباشرت كارش را شروع كرد كه با كوشش كيخسرو شاهرخ به شكل واحد مستقل و مجهزي درآمد كه مورد استفاده نمايندگان مجلس قرار داشت. بعدها ساختماني در سمت شرق مجلس آن روزها كه قبلا كالسكه‌خانه ميرزا حسين‌خان سپهسالار بود به صورت كتابخانه در آمد و سال 1302 كتابخانه به اين ساختمان منتقل شد. اين ساختمان اينك كتابخانه شماره دو مجلس است كه حاوي كتاب‌هاي ايران‌شناسي و كتابخانه تخصصي مطالعات زنان است. اين دو كتابخانه به نام بهارستان و نگارستان معروف هستند.

اولين مسئول كتابخانه به دستور كيخسرو شاهرخ، عبدالحميد نقيب‌زاده شد. در سال‌هاي بعد يعني سال 1304 به پيشنهاد قاسم صوراسرافيل و علي‌اكبر دهخدا، يوسف اعتصامي رئيس كتابخانه مجلس شد.

محمد مصدق به دستور كيخسرو شاهرخ نظام‌نامه كتابخانه مجلس را نوشت و با حضور نمايندگان مجلس آن‌زمان بررسي و تصويب شد. اما ساختمان اصلي كتابخانه مجلس در بهمن 1341 افتتاح شد. اينك ساختمان اين كتابخانه كه به شماره‌ يك معروف است حدود 600 هزار جلد كتاب‌هاي چاپ سنگي، سربي و معمولي را به زبان‌هاي فارسي، عربي، انگليسي، آلماني، فرانسه، روسي، تركي، ژاپني و... در برمي‌گيرد و عمدتا در زمينه‌هاي حقوق، علوم سياسي، علوم ديني، علوم اجتماعي، تاريخ، ادبيات و هنر با تأكيد بر اسلام‌شناسي و ايران‌شناسي است.

اين كتابخانه براساس فلسفه وجودي كتابخانه‌هاي پارلماني تأسيس شده و علاوه بر ذخيره كتاب‌ها و گنجينه‌هاي خطي و اسنادي، منابع آن به منظور پشتيباني اطلاعاتي نمايندگان مردم و متناسب با كارگروه‌هاي كميسيون‌هاي مجلس فراهم آمده است. بايد تأكيد كرد كتابخانه مجلس به طور عمده در حوزه‌ علوم انساني و به طور خاص در زمينه ايران‌شناسي يكي از كتابخانه‌هاي مرجع در خاورميانه محسوب مي‌شود.

علاوه بر نقيب‌زاده و اعتصامي كساني چون ابراهيم شريفي (۱۳39‌ ـ ‌۱۳16)، تقي تفضلي (۱۳46‌ ـ ‌۱۳39)، خانم فخري راستكار (۱۳52‌ ـ ‌۱۳46)، محمد شهدادي (۱۳۵4‌ ـ ‌۱۳۵2)، عبدالحسين حائري (۱۳7۴‌ ـ ‌۱۳54)، غلامرضا فدايي عراقي (۱۳۷7‌ ـ ‌۱۳۷4)، سيدمحمدعلي احمدي‌ابهري (۱۳86‌ ـ ‌۱۳77)، احمد جلالي (۱۳۸7‌ ـ ‌۱۳۸6) و رسول جعفريان (۱۳91‌ ـ ‌1387) روساي كتابخانه مجلس بوده‌اند.

محمد رجبي دواني بعد از استعفاي رسول جعفريان سه روز پيش بر صندلي رياست كتابخانه مجلس نشست. جعفريان در طول سه سال و نيم تصديش در كتابخانه مجلس، موزه‌ چاپ و موزه‌ خطي را راه‌اندازي كرد. همچنين در بخش پژوهش و انتشارات در زمان جعفريان 232 عنوان كتاب منتشر شد.

ديجيتال‌سازي كامل كتاب‌هاي خطي و چاپ سنگي و قرار دادن آنها از طريق وب در اختيار كاربران از ديگر كارهايي بود كه در زمان جعفريان صورت گرفت. از ميان آنها كه تصدي رياست بر كتابخانه مجلس را به عهده داشتند، عبدالحسين حائري با 20 سال سابقه خدمت در اين كتابخانه ميان روساي ديگر بيشترين سابقه خدمت را دارد.

گنجينه‌اي از نسخ خطي

كتابخانه مجلس شوراي اسلامي يكي از مكان‌هايي است كه حاوي نسخ خطي فراواني است. اين كتابخانه در حال حاضر 533 هزار كتاب چاپي، 25 هزار كتاب خطي، بيش از 4۵ هزار مجلد نشريه‌ ادواري و ميليون‌ها برگ سند در آن نگهداري مي‌شود.

شمار نسخه‌هاي خطي در گنج‌خانه‌ كتابخانه‌ مجلس به بيش از 25 هزار مجلد مي‌رسد. اين نسخه‌ها طي يكصد سال گذشته خريداري يا به صورت اهدا به كتابخانه واگذار شده است.

نكته: مهم‌ترين اسناد كتابخانه مجلس شوراي‌ اسلامي، اسناد ملي است كه در واقع تاريخ‌ قانونگذاري ايران را در برمي‌گيرد و حدود 12 ميليون سند تخمين زده مي‌شود

بخش عمده‌ نسخه‌هاي موجود در كتابخانه به همت فهرست‌نگاراني چون يوسف اعتصامي، ايرج افشار، عبدالحسين حائري، محمدتقي دانش‌پژوه، فخري راستكار، ابن‌يوسف شيرازي، بهاءالدين علمي انواري، احمد منزوي، علي‌نقي منزوي، سعيد نفيسي و از نسل جديد پژوهشگراني چون سوسن اصيلي، محمد بركت، جواد بشري، ابوالفضل حافظيان بابلي، سيدمحمدحسين حكيم، يوسف بيگ‌باباپور، احسان‌الله شكراللهي، محسن صادقي، علي صدرايي خويي، علي‌اكبر صفري، سيدمحمد طباطبايي‌بهبهاني (منصور)، محمود طيارمراغي، حسين متقي و محمود نظري و همچنين يك جلد فهرست توصيفي شبيه‌نامه‌هاي دوره‌ قاجار نيز توسط رضا كوچك‌زاده فهرست شده است.

در كتابخانه شماره دو نيز مجموعه‌ كتاب‌هاي چاپي لاتين اين كتابخانه بيش از 24 هزار جلد با 16 هزار و 800 عنوان است كه ارزشمند‌ترين و كم‌ياب‌ترين منابع چاپي لاتين موجود در ايران محسوب مي‌شود.

سفرنامه فرنگي‌ها به ايران

در اين كتابخانه بهترين گنجينه‌ سفرنامه‌هاي فرنگي‌ها درباره‌ ايران نيز نگهداري مي‌شود. از 586 سفر‌نامه، 349 عنوان به زبان انگليسي، 123 عنوان به زبان فرانسوي، 87 عنوان به زبان آلماني و 27 عنوان به زبان‌هاي ايتاليايي، لاتين، تركي و... است.

همان‌طور كه گفته شد در كتابخانه مجلس كتاب‌هاي خطي نفيسي نگهداري مي‌شود، از جمله يك نسخه خطي مربوط به خواجه نصيرالدين طوسي‌. اين كتاب را يكي از كاتبان قرن هفتم يا هشتم نوشته و در آن نسب خواجه نصير را ذكر كرده است كه در هيچ جاي‌ تاريخ نيست.

قديمي‌ترين اثر خطي موجود در كتابخانه، قرآني است كه گفته مي‌شود به قرن سوم تعلق دارد و طبعا قديمي‌ترين كتاب محسوب‌ مي‌شود، اما كاتب آن شناسايي نشده است. خط اين كتاب، شبيه خط كوفي‌ يا نوعي از خط كوفي است. «التفهيم» ابوريحان بيروني نسخه خطي نفيس ديگري است كه در اين كتابخانه نگهداري مي‌شود. اين اثر مربوط به سال‌ 513 هجري است. «اخوان الصفاء» نسخه خطي ديگر موجود در اين كتابخانه به‌ اواخر قرن چهارم يا اوايل پنجم مربوط است. علاوه بر كتاب‌هاي ياد شده تعدادي متون فلسفي نيز از قرن چهارم در اين كتابخانه موجود است.

نگهداري 12 ميليون سند ملي

در سال 1372 پس از آن‌كه اسناد مجلس در اختيار كتابخانه مجلس شوراي اسلامي‌ قرار گرفت، بخشي به نام مركز اسناد تاسيس شد كه از اوايل سال 1373 شروع به فعاليت كرد. قبل‌ از اين تاريخ در كتابخانه با اسناد به شكل كتاب‌هاي‌ خطي برخورد مي‌شد؛ يعني اسناد را در دفتر ثبت‌ و نگهداري مي‌كردند. نمونه‌اي از اين نوع‌ اسناد، 75 هزار برگ سند متعلق به خانواده‌ متين دفتري است.

مهم‌ترين اسناد كتابخانه مجلس شوراي‌ اسلامي، اسناد ملي است كه در واقع تاريخ‌ قانونگذاري ايران را در برمي‌گيرد و حدود 12 ميليون سند تخمين زده مي‌شود.

در سال 1377 جابه‌جايي اسناد ملي از بايگاني‌ راكد مجلس شروع و پس از آماده شدن مخزني‌ متناسب به مركز اسناد كتابخانه منتقل شد و داخل قفسه‌هاي متحرك مخزن اسناد قرار گرفت و بعد از آن سازماندهي و طبقه‌بندي شد.

در حال حاضر مركز اسناد كتابخانه مجلس‌ شوراي اسلامي با توجه به انواع اسناد و منابع‌ موجود چهار واحد زير را دربرمي‌گيرد: واحد اسناد ملي و تاريخي، واحد اسناد سازمان ملل، واحد منابع ديداري و شنيداري و واحد گزارش‌هاي دولتي.

اين بايگاني شامل مهم‌ترين اسناد مربوط به فرمان‌ها و برنامه‌هاي دوران‌ مشروطيت است كه به صورت دستي طبقه‌بندي شده است و تمام اطلاعات مربوط به‌ يك شهرستان و محل خاص در زونكن مربوط به آن شهرستان نگهداري مي‌شود. هيچ‌گونه فعاليتي در جهت نمايه‌سازي و ذخيره و بازيابي اطلاعات به صورت دستي‌ و به طريق كامپيوتري در اين بخش انجام نمي‌شود. بتازگي30 هزار پوشه از اطلاعات اين بخش صورت‌برداري شده و براي 8250 پوشه نمايه تهيه شده است.

از آنجا كه هر دو كتابخانه مجلس به‌ موضوعات عمومي مانند ايران‌‌شناسي، اسلام‌شناسي، جهان‌شناسي و شرق‌شناسي مي‌پردازند و مشخصا به گردآوري‌ منابعي نمي‌پردازند كه به‌ كار مجلس و نمايندگان‌ مجلس بيايد، بنابراين‌ تصميم گرفته شد كتابخانه‌اي با موضوع‌ فعاليت مسائل حكومتي براي استفاده نمايندگان از آن تاسيس شود كه براساس برآوردها اين كتابخانه قرار است تا سال 92 به بهره‌برداري برسد.

جام جم

۲۱دی ۹۱