اوراق تاریخ

فر هنگهای تاریخی اولیه

در هزار ه های دوم و سوم  پیش از میلاد جمعیت در سه ناحیه ی اصلی جنوب غرب ایران متمرکز شده است ( ر. ک . یانگ . 1963ب ، 12ـ 13) : زاگرس مرکزی ،جلگه دشت های پست ، و منطقه مرو دشت در فارس .

براساس این سه منطقه یاد شده می توان گفت که فلات ایرا ن که یکی از زیستگاه های انسانی است و مشخصه ی مناسبی برای بیان وجودی اقوامی چون گوتیها ، لو لو بی ها ، کاسی ها ، اورارتو ها، مانا نا ها ، کاسپیها ، آمارد ها، تپوری ها، و ایلامی ها است. بی گمان ما را با این برآورد های انتزاعی قانع خواهد کرد که اقوام اولیه ی ساکن در این سه منطقه با لاخص ایلامی ها که به مرور زمان شاخه خاصی را تشکیل داده و یک حکومت مستقلی را نسبت به دیگر اقوام این منطقه به پا داشته ا ند مجزا دا نسته و از  این سه  منطقه مزبور به جهت سوق ا لجیشی و از نظر دارا بودن جغرافیای زیستی مکان مناسبی برای ایلامی ها  به شمار می آمده است و برای به دست آوردن هرکدام بی گمان نهایت تلاش را این قوم از خود نشان داده و به ضم این ویژگی ها محدودی جغرافیای را در زمان هایی گسترش یا از دست داده است و در کنار این موقعیت جغرافیای خاص نباید بین النهرین را هم فراموش کرد که به طمع به دست آوردن این موقعیت بارها وبارها  این منقطه جغرافیای را تهدید کرده اند . از این جهت اولین منطقه ای که مار ا در رسانیدن به مقصود کمک خواهد کرد خود فلات ایران و به خصوص این سه منطقه راس کار قرار خواهند گرفت                                                     

منطقه زاگرس مرکزی   

این منطقه واقع در زاگرس مرکزی پیرامون شهر کرمانشاه ، از شرق به غرب 170 کیلو متر و از شمال به جنوب 120 کیلو متر طول دارد و به سه ناحیه هم جوار قابل تقسیم است : دره ماهیدشت ، دره کنگاور ، و شیب های جنوبی کوه گرین در دره کنگاورروشن است که این منطقه اهمیت تاریخی بسیار زیادی داشته است پیش از این آن را موجو دیت یک پارچه دانسته اند ( یانگ 1963 ب . ، ص . 16 ـ 17 ،) و دست کم تا حدی با پارسوا هزاره نخست قبل ز میلاد مرتبط دانسته اند ( لوین 1977 الف ، ص، 138 و 140 ) در نیمه هزاره دوم قبل از میلاد منطقه زاگرس مرکزی احتمالاً جایگاه کاسی ها بود ه است ( ر.ک . گاف 1068 ، ص. 129 ، دراور 1973 ، ص. 437 . ) پیش از این زمان ، قسمتی از همین منطقه احتما لاً شماشکی ( استوپر  1982 ، ص. 45 ـ 46 ولی ، ر . ک . والا 1980 ، ص 9ـ8 و 1985 ، ص 6 ـ 16 که مکان شیماشکی یا شمشکی را در کرمان می داند ) یا اوان ( والا 1985 ، ص ، 16ـ6 که مکان شیماشکی یا شمشکی را در کرمان می داند یا اوان ( والا 1985 ، ص 137) خوانده می شد .

جلگه دشت های پست

در حین تمرکز و سیع زیستگاه در جنوب غربی ایران در طول دوران تاریخ قدیم در جلگه ی دشست پست قرار دارد شناخته شده ترین دشت های مناسب برای زیستگاه در دوران تاریخی قدیم از شمال غربی تا جنوب شرقی عبارت اند از : دهلران ، شوشان ، رامهرمز ، ( کارتر 1971 ) دشت شوشان که در آن مرکز شهری شوش باستان قرار دارد تا کنون وسیع ترین مرکز تمرکز زیستگاه در دشت های پست را داشته است به جز شوش که در هزاره دوم پیش از میلاد به حداکثر مساحت خود یعنی 85 هکتار رسید زیستگاه 100 هکتاری جدیدی در مکان خال از سکنه ای بر پا شد این مکان امروز به چغازنبیل معروف است . حدود 90 زیستگاه دشت شوشان که در ناحیه ای به مساحت 3700 کیلو متر مربع8 پرا کنده بود به دوران تاریخی قدیم نسبت داده شده است شش محوطه باستانی دیگر این دورا ن به 643 کیلو متر مربع در دشت دهلران شناسایی شده است  7 محوطه هم به مساحت 217 کیلو متر مربع در دشت را را مهرمز قرار داشت بزرگتزین مر کز دهلران در تپه گو نمان ( 15 هکتار ) و تپه موسیان ( 5/13 هکتار قرار داشت در رامهرمز بزرگترین مرکز تپه ها بورمی 18 هکتار )بود

حفاری محوطه های باستانی دوران قدیم در دشت های به ویژه در شوش بیش از 80  سال ادامه یافت( برای خلاصه کتاب شناسی بنگرید به استو ، گاش ، مه یر 1980 ، ص 107 ـ 116 ) همچنین حفاری های مهمی در ان مکان صورت گرفت در دشت شوشان در چغازنبیل( گریشمن1966 ـ 1968) هت تپه (ر.ک کارتر . 1971 ص 93 ـ 101 ) و تپه ی شرف آباد ( شاخت 1975 الف )، در دشت دهلران ، تپه موسیان ، ( گوتیه ، و لمپر 1905) و تپه فرخ آباد 1981 ب) در رامهرمز در تل قضیر ( کالدول 1968، کارتر 1971 ص 256 ، 271 ) در خلیج فارس جنوب غربی شیراز در بندر بوشهر ( پزارد 1914 ) این حفاری فراوان و اغلب وسیع ، امکان تعیین تعداد تقسیمات  فرعی گاهنگاری را در دشت های پست فراهم می سازد و تحلیل روند رشد جمعیت را ممکن می سازد این مطالعات نشان می دهد که در دوران اولیه تاریخی جمعیت کل نسبت به آنچه در درو های پیشین بود نزدیک به دو برابر شاید این رشد نسبتاً سریع تا حد زیادی به سبب پذیرفتن فن آبیاری و سازمان اداری بین النهرین بوده باشد .

منطقه مرودشت در فارس

سومین تمرکز اصل زیستگاه در جنوب غربی ایران در استان فارس ، در دشت مرو دشت ، در شمال شرقی شیراز بود ( سامنر 1972 ) حدود هشتاد محوطه ی باستانی قدیم فاز های ( v، vI ) را به طور پراکنده در محوطه به مساحت حدود 1500 کیلو متر مربع در ارتفاعی بین 1500 و 1675 متر یافت و سیع ترین این زیستگاه ها ( تا 150 هتار ) تپه ملیان ( انشان باستانی ) بود که شاید بزرگترین مرکز شهری در سراسر جنوب غربی ایران در دوران تاریخی قدیم بوده است حفاری های مهم انجام شده در مرو دشت شامل حفاری ملیان ( سامنر 1974،1976 ) و تل دروازه ( نیکول 1970 یا کوبی 1980 ) است سامنر( 1972  ، ص ، 193 )بر اساس  داد ه های حاصل از بررسی نتیجه گرفته شده که پیش از استیلای اسلام ، مرو دشت پر جمعیت ترین مکان بوده است و در دوره ی کفتری در حدود 2000 سال قبل از میلاد مرز پهناوری داشته است .

حدود جغرافیایی تمدن ایلام

ایلام موجد یکی از کهن ترین سلسله های  در تاریخ فلات ایران می باشد . حدود کشور ایلام باستان از مغرب به رود دجله ، از مشرق به جبال بختیاری وقسمتی از ایلات پارس ، از شمال به راه بابل  تا همدان و از جنوب به خلیج فارس تا بو شهرو در دوره ی اوج عظمت ایلام از سمت مغرب به بابل و از مشرق به اصفهان می رسیده است مناطق ایلام باستان شامل خوزستان ، لرستان ، پشت کوه و کو ههای بختیاری بوده و چنان که مشاهده می شود از دو منطقه کوهستانی و دشت تشکیل شده است منطقه کوهستانی آن به علت و ضع جغرافیایی دست نخورده تر و به اصطلاح ابتدایی تر مانده بود در حالی که منطقه دشت که بیشتر جنوب آن محسوب می شد همواره با اقوام متمدن زمان در ارتباط بود و همسایگی با آنها باعث تبادل فرهنگ می شد و بعد ها یکی از مهم ترین تمدن های ایران کهن گردید.( تاریخ سرزمین ایلام ، ن ، ناصرراد، ص 27، 31، 32،)

 شهر های مهم ایلام

شهر های مهم این کشور عبارت بودند از :

1ـ شوش ، مهم ترین شهر ایلام و از قدیمی ترین و متمدن ترین شهر های عالم بود که مدت مدیدی پایتخت کشور محسوب می شد و جغرافی دانان قدیم یونان و روم مانند استرابون ایا لتی از ایلام را که شهر شوش در آن واقع شده بود به جهت اهمیت این شهر سوزیان یا سوزیانا خوانده اند .

2ـ ماداکتو ( یا دره شهر کنونی ) بر روی رود کرخه.

3ـ هایدالو (یا خایدالو)که در جای خرم آباد کنونی بوده است

4 ـ اهواز ، در منطقه خوزستان که اکنون مرکز استان خوزستان می باشد

ایا لات دیگر آن عبارت بودند از:

1ـ اوان ، در شمال غربی شوش و کنار رود های دز و کرخه

2ـ سیماش، که شامل  قسمت شما و شمال شرقی خوزستان می شد و دارای نواحی کوهستانی بوده است

3ـ انزان یا انشان که به منطقه شرقی و جنوب شرقی مال امیر بختیاری اطلاق می شده است

4ـ پارسوماش  ، که شامل مسجد سلیمان کنونی بوده است

5 ـ  ایلام کنونی که از طرف شمال به استان کرمانشاه و از طرف جنوب به استان خوزستان و کشور عراق ، از طرف مشرق به استان لرستان و شهرستان های دزفول و اندیمشک و از طرف مغرب به کشور عراق محدود است

شهر های مهم آن عبارتند از: ایلام ، دهلران ، دره شهر ، مهران ، شیروان ، چرداول ،  بدره ، آبدانان، موسیان ، زرین آباد ، و ایوان .( تاریخ سرزمین ایلام ، ن ، ناصرراد، ص 27، 31، 32،)

ساکنان و قبایل  اولیه ایلام باستان    

ایلام علاوه بر جلگه رسوبی در شمال و مشرق دارای نواحی کوهستانی نیز بوده است عده ای از محققان عقیده دارند که دو قوم مختلف در ایلام می زیسته اند یکی سیاهان در جلگه و دیگری سفیدان در کوهستان دیولافوا و دمرگان که هردو در این زمینه تحقیقاتی نمود ه اند معتقد هستند که ساکنان قدیم جلگه ی شوش سیاه بودند و به نظر می آید که یونانی ها ای موضوع را می دانسته اند چون زمانی که سیاهان را در ایلام مشاهده نمود ه اند آنها را با اهالی حبشه که به وسیله مصریان شناخته شده بودند در یک ردیف قرار دادند

بعد در دروه های اولیه روشن گردید که عده ی کثیر ی از اقوام سامری و سومری به ایلام آمد ند ما نند با بلیان بر ساکنان اولیه ی آنجا غلبه نمودند و آنها را در خود مستهلک ساختند البته در بابل استیلای نژاد سامی مسالمت آمیز بوده است و این امر از طریق نفوذی و ورود تدریجی امکان پذیر گردید و لی در ایلام به واسته ی استحکام مساکن کوهستانی آن تا زمانی که دولت سومری تشکیل گردید سامی ها استیلای دائم پیدا نکردند این دولت به وسیله سلاطین اور تشکیل گردید و ایلام را به حیطه تصرف بابل در آورد ولی چندان دوامی نیآفت هرودت  بین اتیو پیان آسیا و آفریقا تمایز قائل شده است و عقیده دارد که اتیوپیان شرقی مو های صاف و اتیوپیان آفریقایی  مویی ا زهمه طوایف عالم ضخیم تر یا پشمی تر دارد  واین دلیل دیگری که چرا در نقوش قدیمی تصاویر سیاهان زیاد دیده شده است .

لازم به توضیح است که ایلامیان از جبالی که دشت سوزیانا ویاشوش را از شمال و مشرق احاطه می کرد فرود آمدند که در ربع اول هزاره سوم پیش از میلاد سلسله ای تشکیل دادند که بر ناحیه ی وسیعی از دشت ها و جبال و بخش مهمی از سواحل خلیج فارس و بو شهر حکومت می کرد

کتیبه ای که از یک پاد شاه ایلامی در آن حوالی کشف گردیده حاکی از آن است که به تدریج بر دیگر نواحی مسلط شده اند و ایلام مقتدر و متمدن را به وجود آوردند در کشور ایلام طوایف مختلفی می زیسته از جمله هسی یا اوکسیان ، هپارتیت و اوملیش که بین ناحیه ی کرخه و دجله سکونت داشته اند

طوایف یموت ، یموت بل و تپتور بین باطلاق های دجله و نواحی کوهستانی می زیستند و طایفه هسی یا خوز یا اوزی که همان اوکسیان می باشند در خوزستان می زیسته اند زمانی که اسکندر مقدونی به ایران حمله کرد برای گرفتن اجازه عبور از شوش به تخت جمشید از وی باج مطالبه کردند و اسکندر در مراجعت آنان را غافل گیر و مقهور نمود نام این طایفه هنوز در لفظ خوزستانی باقی است و طایفه هپارتیت  یا هپرتیت در حجاری های  مال ا میر منقوش است

سندی مربوط به قدمت ایلام باستان

در بابل نا مه ی مستندی مربوط به ایلام که قد مت آن  حدوداً به سه هزار سال پیش از میلاد می رسد کشف گردیده است و متعلق به دوران حکومت آن ناتوم روم از پادشا هان لا گاش می باشد نویسنده ی نامه کاهن بزرگ الهه ا ی به نام تینمار می باشد و مضمون نامه حاکی از حمله ی ایلامی ها به خاک لا گاش است . که آن را مغلوب کرده تلفات سنگینی بر آنها وارد گردا نید .( تاریخ سرزمین ایلام ، ن ، ناصرراد، ص 27، 31، 32،)

نظام حکومتی ایلام باستان

بر خی از مورخان عقید ه دارند که در حدود  4000  هزار سال ق.م ساکنان ایران از قبایل شکار چی گله دار تشکیل می شد در شرق ایران گله داران و چادر نشین و در مغرب شبانان ساکن زندگی می کردند که به امور کشاورزی اشتغال داشتند و این قبایل با حفظ ترکیب تیره و قبیله خود که گه گاهی با هم دیگر متحد می شدند و اتحادیه ای را تشکیل می دادند هر  قبیله از چند مجتمع نیرومند به وجود می آمد که در راس آنها پیر ترین افراد قوم را داشتند

در حدود 3000 هزار سال پیش از میلاد در منطقه ی ایران کنونی در دشت کارون قدیمی ترین دولت ایلام که پایتختش شوش بود تشکیل یافت

مناسبات بردگی که د رایلام به وجود آمد که با مناسبات پدر شاهی و حتی و بقایای مادر شاهی نیز همراه بود قبایل جنگجوی ایلامی در طول هزاره دوم وسوم پیش از میلاد به عنا وین مختلف با کشو رهای متمدن بین النهرین یعنی سومری ها، اکدی ها ، بابلی ها و آشوری ها در جنگ جدال بودند  مجاورت قبایل ایلام با کشور های بین النهرین و

تصادم دایمی با آنها موجب گردی که جریان تجزیه کمون و پیدایش جامعه ی طبقاتی وبرده داری در ایلام زو دتر از نقاط دیگر آغاز شود

ریچارد فرای عقیده دارد که ایلامی ها با مردم پیش از تاریخ فلات ایران پیو ند داشته اند و ایلامیان که خود از کو های مشرق به دشت خوزستان رابطی بودند بین کوه نشینان و دشت نشینان که در درج اول بیشتر تحت تاثیر سومریان که در جنوب بین النهرین می زیسته اند بوده اند. و بعد ها تحت تاثیر اکدی ها و سا می ها قرار گرفتند

 نقش زنان در جامعه کهن ایلام بر مردان برتری داشت زیرا که رسیدن به پادشاهی از طریق مادر انتقال می افت و از دواج  خواهر برادر در آن زمان رایج بود بعد ها از سلسله های ایران اغز جمله هخامنشیان این رسم را ادامه داده اند .آئیین نشستن برادر به جای برادر بر تخت شاهی به جای رسیدن افسر از پدر به پسر را مختص ایلامیان می دانسته اند گر چه این روش در نقاط دیگر کما بیش رایج بود اصو لا ً حکومت ایلام نوعی حکومت خود مختار یا شاید نوعی حکومت فدرال بود

هر کدام از ایالات دارای حکومت جداگانه بودند و مستقلاً به امور داخلی خود می پرداختند زمانی که دولت مرکزی توانایی و قدرت نداشت  هر کدام به استقلال می زیستند و هنگامی که دولت مرکزی قدرت یافت حکومت خود مختار را تحت یک قدر ت واحد درمیآورد ولی زمانی که مملکت ایلام از طرف اجانب مورد تهدید قرار گرفت اختلاف های داخلی را کنار گذاشتند و بی درنگ به صورت یک واحد بر ضد دشمن به نبرد  می پرداختند آنچه مسلم است شاه زادگان و یا روسای ایالات هیچ گاه استقلال داخلی خود را از دست ندادند و سلسله های  پادشاهان ایلام از هر یک ایالات بود ه اند که سایر ایالات را تحت تا بعیت خود درآوردند گرچه تاریخ ایلام باستان با نابع ناقصی که در دست می باشد بسیار مغشوش است ولی شروع سلسله اوان در حدود 2700 ق.م و تاریخ انحطاط آن 2200 ق.م می باشد بنابراین اکتشا ف های باستان شناسان اسامی 12 نفر از پاد شاهان از جمله پلی که چهارمین پادشاه این سلسله است ودر2600پیش از میلادحکومت می کرده است کشف شده است سلسله ی سیماش ( 1800 تا 200 ق.م ) در حدود 300 سال بر این منطقه حکومت می کردند و عده ی شاه ان آنها د رحدود 10 نفر بود پادشاهان انزان که موسس  آن ایکهالکی است و این سلسله به همان نام معروف گردیده از سال 1350 تا 1210 ق.م حکو مت می کردند همان طور که به اشاره گفت حکومت ایلام در حدود 4000 سال ق .م در سرزمینی که شامل خوزستان ولرستان و پشت کوه و کو ههای بختیاری بو تشکیل یافت و رشد وتکامل نمود اگر چه این مملکت با حکومت مستقل خود گه گاهی در طول تاریخ مغلوب اجانب گردید اما توانست تا زمان آشوریان به حیات خود ادامه دهد و با به قدر ت رسیدن آشور بانی پال پس از نبرد های زیاد منقرض گردید . مردم ایلام در آن زمان دلت خود را انشان یا انزان می خواندند و پایتخت ایلام شوش یکی از متمدن ترین شهر های آن زمان محسوب می شد.( تاریخ سرزمین ایلام ، ن ، ناصرراد، ص 27، 31، 32،)

ایلام در گستره جغرافیای تاریخی  

در برهه های زمانی حکومت ایلامی ها بر این مناطق یاد شده همواره با فراز ها ونشیب های فراوانی روبرو بوده است اما

ازمهم ترین این فراز ها و نشیب ها بر خوردها و تنش های ایلامیان با اقوام بین النهرینی است که این بر خورد ها ناشی از اهداف بین النهرینی هابوده که از جمله این اهداف می شود به 1) دستیابی به منابع اقتصادی  موجود در ایلام یعنی فلزاتی  چون سرب ، مس ، قلع ، و نقره و سنگهای معدنی چون مرمر سفید ، دیو ریت و شیشه های معدنی و سنگ های قیمتی همچنین اسب ها ، این کا لا ها در دوران صلح از طریق مباد لات تجاری به دست سومریان با اقدام به لشگر کشی در نظر داشته اند تسلط خود را بر این منابع تحکیم بخشند و ایلام را غارت کنند 2) نظارت بر ایلامی ها و باز داشتن آنها از تهاجم به بین النهرین زیرا آنها هرگاه قدرت و فرصت می یافتند در حمله به بین النهرین تردید نمی کردند.

 ورودايلاميها به دوران تاريخي

2750 ق.م تاريخي است كه براي ورود ايلاميان به تاريخ با ستاني ايران گفته شده است. كه اين تاريخ رابراساس نوشته اي كه از بنيان گذار سلسله اروك مس _ كسي بر جاي مانده است ارائه شده كه مس _ كسي با لشكركشي به ايلام تا سواحل خليج فارس پيش رفت و بعد از اين پيش روي در عبارت مختصري كه بر جاي مانده است از ايلام ياد مي كند

مشخص است سلطه سومری ها بر ایلام دائمی و قطعی نبوده ، زیرا در سال 2700 ق.م در زمان سلطنت لوگل بند ، شاه سوم سلسله ی اول اوروک ، ایلامی ها سومر را مورد تهاجم قرار دادند.در سال 2680 ق.م انمبرگسی ، شاخه سلسله ی اول کیش از شهر های سومر به ایلام حمله کرد و ایلامی ها مطیع خود ساخت در عبارتی که به این رخداد اشاره دارد آماده است : انمبرگسی ، ایلامی ها سومر را مورد تهاجم قرار دادند ( سال 2675 ق.م ) و دو موزی ، شاه چهارم سلسله اوروک در برابر آنها مقاومت کرد . در سال 2650 ق.م گیلگمش شاه پنجم سلسلهی اول اوروک ایلام ر ا مورد حمله قرار داد و تا سرزمین های آن سوی ایلام پیش روی کرد .

بعد از این واقعه همواره در تاریخ ایلام و سرزمین های هم جوارش بر سر تصاحب قدرت جنگ و جدال بود و هرگز تا بر آمدن هخامنشیان اقوام ایلامی ذره ای از حق خود نگذشته و تا آخر جان بر ای به دست آوردن حیثت و اراضی تحت فرمانشان پا بر جای در تاریخ در برابر مهاجمان مقاومت کرد ند در طی این هزارواندی سال همواره با داشتن سلسله های چون سلسله اول و دوم  اوان ، سلسله ی اول و دوم سیمشکی ، سلسله اپرتی ، حکومت هورپتیل ، سلسله ی شوتروکی ، سلسله ایلام نو ، به تاریخ وجود بی چون چرای خود را اثبات کرده است وهر کدام از این سلسله ها در زمان حکومتشان گاه اراضی تحت سلطه ایلامی هارا افزایش داده و یا کاسته اند که این مسئله به طبع جغرافیای خاص را در هر دوره از خود نشان داده است  پس با بررسی هر کدام از این سلسله ها می توانیم از این اقوام نشان تاریخی و وسعت جغرافیای هر کدام راشناخت و بررسی کرد

تاریخ سرزمین ایلام ، ن ، ناصرراد