اوراق تاریخ

ساختمانها و آثار به جا مانده در شهر دهانه غلامان:

 با توجه به ابعاد بناها و گستردگي آنان در سطح شهر؛ مشخص است كه شهر اصلي و اوليه گسترده تر از آني بوده كه امروزه ديده مي شود. پيمايش درسطح زمين و آزمايش بقاياي ساختمان ها؛ بزرگي واستحكام آن ها؛ نشان ازوجود شهر بزرگي مي دهند كه به خاطر فرسايش ناشي از وزش بادهاي شديد و طوفان هاي شن ازبين رفته است. بقاياي موجود اين شهر از دو گروه ساختمان اصلي و تعدادي بناهاي منفرد تشکیل شده است. يك قسمت شهر در بخش غربي و در درازاي آبراهه اي كه شن هاي متحرك آن را پركرده اند قرارداشته وبخش ديگر يعني قسمت شرقي شهر به دوبخش برابر تقسيم مي شد و آثار آن تا جائي كه به نام قبر زرتشت خوانده مي شود‌٬ ادامه داشته است. دراين دو بخش تعداد 27 بناي قابل تشخيص وجود دارد. اين بناها چه ازنظر بزرگي اندازه و چه ازنظر نقشه و تركيب اتاق ها و ساير اجزاي معماري قابل توجه اند. ساختمان هاي شماره 1 و2 و3 در بخش شرقي وشماره هاي 15 و16 و17 و21 و22 در شمال آبراهه قديمي و در بخش غربي شهر واقع شده اند. اين ساختمان ها داراي كاربرد همگاني؛ مذهبي و اجتماعي بوده اند. بناهاي متوسط و كوچك و سكونتي شهر در محله مسكوني و غرب ساختمان شماره 3 قرار دارند.
در بخش جنوبي و در فاصله حدود2 كيلومتري شهر؛ آثار و بقاياي بناي بزرگي وجود دارد كه از آن با نام بناي نظامي يا پادگان نامبرده شده است. ديوارهاي بزرگ و حجيم اين بناي بزرگ مربع شكل؛ تقريبا 200 متر درازا و حدود 3 الي4 متر پهنا دارند.

(bahalehhh.blogfa.com)

در بناي ساختمان هاي دهانه غلامان دقت زيادي به كاربرده شده است. بناها در رديف هاي نسبتا منظمي ساخته شده اند و به دليل وزش بادهاي 120 روزه كه همواره از شمال غربي به سوي جنوب شرقي مي وزند؛ درهاي ورودي كليه آن ها يا در ضلع جنوبي ساختمان ها قرار دارند و يا درمقابل آن ها باد شكني تعبيه شده است. ديوارهاي اصلي ساختمان ها با خشت هاي مستحكم بنا شده و اتاق ها داراي سقف هاي هلالي شكل و راست گوشه هستند و از قواعد معماري و زيبايي پيروي مي كنند. شهر دهانه غلامان عمر بسيار كوتاهي بين 150 تا200 سال درسده هاي ششم وپنجم پيش از ميلاد داشته است. ازآنجايي كه اين شهر با برنامه ريزي پيش بيني شده و نقشه قبلي و اهداف خاصي بنا شده؛ نمونه قابل توجهي براي مطالعه روند تاريخ شهرسازي در ايران دوران تاريخي به شمار مي رود.

(bahalehhh.blogfa.com)

تاكنون هيچ كتيبه يا نوشته اي از اين شهر بدست نيامده تا نام باستاني شهر با قاطعيت كامل روشن شود اما پژوهش هاي ايران شناسان نشان داده كه اين جا حداقل براي مدت كوتاهي مركزسياسي؛ اداري واجتماعي و يا به سخن ديگ رپايتخت درانگيانا يا درانجاناي هخامنشي بوده و مطابق با زرنكاي كتيبه هاي به جامانده اين سلسله؛ شهرزرين كتزياس وايزيدورخاراكسي مورخان يوناني بوده است. 

شهر دهانه غلامان در سال 1960 توسط يك باستان شناس ايتاليايي به نام توزی كشف شد.اين شهر در دوره حيات خود داراي محله هاي مسكوني، ساختمان هاي بزرگ عمومي، معبد، محله صنعتي، خزانه و غيره … بوده است. طي بررسي ها 27 ساختمان شناسايي شده اند كه يك چهارم آنها را ساختمان هاي بسيار بزرگ با مساحت 2500 تا 3500 متر مربع تشكيل مي دهند و ساختمان هاي اداري شهر هستند. در كنار اين ساختمان هاي بزرگ بناهاي كوچكي هستند كه احتمالا محل زندگي سرايدار آن ساختمان بوده است. بقيه بنا ها نيز ساختمان هاي مسكوني هستند.

      ديواره هاي اصلي ساختمان ها با خشت هاي مستحكم ينا شده و اتاق ها نيز داراي سقفهاي هلالي و گنبدي شكل بوده اند. اینکه هنوز ( به غیر از دهانه غلامان ) شهری از دوران هخامنشی یافت نشده را می توان با دو دلیل پاسخ گفت.

۱. بسیاری از شهر های دوران هخامنشی احتمالا در دوره های بعد مورد استفاده قرار گرفته است. به همین دلیل چیزی از آن ها باقی نمانده است.

۲. در دوران هخامنشی به غیر از سازه های شاهانه٬ مابقی سازه ها از خشت ساخته می شد. خشت نیز به رغم استحکام و شرایط مناسبی که دارد نمی تواند بیش از ۲۰۰۰ سال باقی بماند. به این ترتیب نباید انتظار داشت شهری از این دوران باقی بماند. شاهد این موضوع شهر پارسه در حوالی تخت جمشید است. از این شهر تنها برخی سردر هائی که سنگی بوده اند در جای جای شهر به جا مانده و نمامی منازل مسکونی نابود شده اند. در اینجا دهانه ی غلامان استثناست. مقادیر عظیم شن های روان بیابان این شهر زیبا را در دل خود نگاه داشت تا امروز آن را به ما تحویل دهد.

سفال هاي كشف شده از دهانه غلامان متعلق به دوره هخامنشي است. كشف سر پيكان هاي مفرغي آن دوره و نيز قطعه گچ كاري تزئيني به شكل اشك كه منحصرا از آثار هنري دوره هخامنشي است، از ديگر موارد است. همچنين وجود يك معبد يا بناي مقدس با 3 محراب متعلق به اهورامزدا، ميترا و آناهيتا و وجود آثار آتش و قرباني در اين شهر با باورهاي مذهبي هخامنشيان هم خواني دارد. با توجه به نبود آثار ديوارهاي دفاعي و قلعه و آثاري كه بتوان آنها را به سدهاي پيش از پنجم و ششم ميلادي و يا پس از آن نسبت داد، متوجه مي شويم كه عمر شهر كوتاه بوده است. بر اين اساس شهر دهانه غلامان عمري 200 ساله داشته است.

      از سوي ديگر با توجه به اندك آثار باقيمانده در شهر مي توان نتيجه گيري كرد كه شهر سريع اما با آرامش و بطور منظم تخليه شده است و در متروك شدن آن عوامل خارجي مثل جنگ و آتش سوزي دخالت نداشته اند. بر اين اساس باستان شناسان سه عامل را در ترك شهر مهم مي دانند: 1-تصميم سياسي 2-طوفان عظيم شن 3-خشك شدن ناگهاني بستر رودخانه اي كه به شهر آب مي رسانده است.به نظر مي رسد كه سومين عامل بهترين فرضيه است. ظاهرا پس از اينكه ساكنان اصلي  شهر را ترك مي كنند ، بيابان گردان و چوپانان براي مدتي به صورت فصلي از آن استفاده كرده و درقسمت هايي از بناها تغييراتي به وجود آورده اند. سپس شن هاي روان به تدريج ساختمان هاي آن را براي مدتي بيش از 2000 سال از نظرها پوشاندند. 

(chtn.ir)

نامهاي مختلف شهر دهانه غلامان

     داريوش بزرگ در كتيبه بيستون خود از جايي بنام زرنك (Zaranka) ياد مي كند. تاريخ نگاران يوناني نيز در متون خود از شهري به نام زرين یاد  مي كنند كه همان زرنگك است. در مورد محل و موقعيت اين شهر در بين تاريخ نگاران اختلاف است و اين نام حداقل به سه مكان داده شده است: 1-نادعلي 2- دهانه غلامان 3- زاهدان كهنه.

(www.vefagh.co.ir)

     نادعلي كه در فاصله 25 كيلومتري به دهانه غلامان قرار دارد، امروزه جز كشور افغانستان است و ظاهرا پيش از شكل گيري دهانه غلامان هم وجود داشته است. ظاهرا طوفان شن موجب مهاجرت مردم از نادعلي به دهانه غلامان مي شود و بعدها با متروك شدن آن شهر ، ساكنان اين شهر زندگي خود را در نقطه ديگري از سيستان به نام شهرستان از سر مي گيرند. به اين ترتيب مي توان شهر دهانه غلامان را با زرنگك ، زرنكا و زرين انطباق داد.

(www.vefagh.co.ir)

ساختمانهاي مذهبي شهر

     در اين شهر بنايي وجود دارد كه به احتمال زياد كاربرد مذهبي در اين شهر 2500 ساله داشته است. اين بناي چهار گوش با وسعت 2500 متر مربع داراي 36 اتاق شيب دار با يك حياط مركزي است. اتاق هاي اين ينا تنگ و باريك و كم نور هستند ، شرايط بهتري را براي حفاظت از مواد غذايي فراهم آورده اند. اين ساختمان در اصل مكاني براي توليد موادي بوده كه در مراسم مذهبي مورد استفاده قرار مي گرفته اند. در حياط اين بنا، چهار انبار به شكل اتاق هاي دراز و كم ارتفاع وجود دارد كه تصور مي شود به عنوان سردخانه براي نگهداري مواد غذايي مورد استفاده قرارمي گرفته اند. در تعدادي از اين اتاق ها، تاسيسات مختلف از جمله پنج آسياب، كوره، انبار هاي كوچك براي نگهداري مواد اوليه، وسايل و ابزار كار مانند سنگ ساب، سنگ آسياب، ابزار سايش و غيره …يافت شده است. از سنگ ساب براي نرم كردن و ساييدن دانه هاي روغني استفاده مي كردند و پس از اينكه روغن آن گرفته مي شد ، مواد داخل ظرف هاي سفالي ريخته و در اتاقهايي كه مجهز به كوره و اجاق بوده حرارت مي دادند. سپس محصول نهايي را در ليوان هاي سفالي ريخته و در سردخانه نگاه مي داشتند.

(upload.parsiking.com)

      در يكي از اتاق هاي اين بنا نيز سكو  و يا محرابي به ارتفاع 7 ساتني متر از كف زمين كشف شد كه محل شكرگزاري مواد توليد شده اي بوده كه در مراسم مذهبي مورد استفاده قرار مي گرفته اند. در اتاق هاي اين ساختمان حدود يكصد ليوان سفالي كشف شد كه همگي داراي اثر مهر سازنده ليوان ها بودند. تعداد كل سفالها پيدا شده در دهانه غلامان حدود 50 هزار قطعه است كه تعداد زياد اشيا حاكي از بالا بودن  سطح اقتصادي جامعه ساكن در دهانه غلامان است.

نقاشي هاي دهانه غلامان: 

    در جريان عمليات كاوش ، دو نمونه اثر نقاشي بي نظير بر روي ديوارها كشف شد. در نخستين نقاشي شهر صحنه اي از شكار است كه طي آن حاكم و يا اميري بر كالسكه مكعب شكل  نشسته و كالسكه توسط يك اسب قوي هكيل كشيده مي شود. يك سوار با تير و كمان در حال تعقيب گراز بزرگي است. اين سوار داراي كلاه و يا نوعي تاج قرمز رنگ است. خاطر نشان مي شود كه گراز حيوان بومي منطقه سيستان بود. اين نقاشي در ارتفاع حدود 90 ساتني متري از كف زمين و در ابعاد 35 ×120 ساتني متري با رنگ سياه بر ديواره يكي از اتاقهاي اين بنا نقش بسته و يا نقاط سيفد و رنگي تزئين شده است. اين نقاشي شباهت زيادي به اثر مهر دايوش بزرگ در شهر تب (Tabes ) در مصر دارد كه هم اكنون اين مهر در موزه بريتانيا نگهداري مي شود.

      در دومين نقاشي كشف شده نيز اثري بصورت كنده كاري شده بر بالاي يك درگاهي و زير سقف يك اتاق در ابعاد 50×40 ساتني متر نقش بسته است. در اين تصوير يك اسب روبروي پلكاني ايستاده و پلكان به يك ساختمان منتهي مي شود و انساني بالاي اين پلكان ايستاده است. گفته مي شود كه در بخشهاي ديگري از اتاقها اين ساختمان نيز آثار پراكنده اي از نقاشي به چشم مي خورد كه متاسفانه توسط موريانه ها از بين رفته است. به راستي چند شهر باستاني ديگر ممكن است در زير لايه هاي شن اين منطقه مدفون شده باشند.

اشیاء کشف شده در دهانه غلامان

برگرفته از وب مفیدآقای رنجبرملکشاه